Katarzyna Bonda "Okularnik". To nie jest zwykły kryminał.

Na wojnie nie ma bohaterów. Ktoś, kto jednego dnia zabija całą twoją rodzinę, przyjaciół, sąsiadów - nie zasługuje, żeby bez zastanowienia być wyniesionym na piedestał. Nie ma też narodowej jedności. W małych miasteczkach, gdzie konsekwencje tragicznych wydarzeń sprzed ponad 70 lat wciąż widać jak na dłoni, pozorna zgoda jest zakładniczką mniej lub bardziej szemranych układów, wzajemnych interesów i tajemniczych powiązań…

Takie oto, ponure tło towarzyszy najnowszej powieści Katarzyny Bondy. „Okularnik” to nie tylko świetnie napisany, nie dający się wcisnąć w sztywne, genologiczne ramy kryminał. To także celnie uchwycony obraz współczesnej, prowincjonalnej (ale czy tylko?) rzeczywistości. To również postawienie pytania o własną tożsamość. Wreszcie - próba rozrachunku z historią i pokazanie, że Żołnierze Wyklęci „niejedno mieli imię”.

„Okularnik” jest drugim tomem tetralogii „Cztery żywioły Saszy Załuskiej”. Tym razem autorka zaprosi swoich czytelników pod wschodnią granicę, do niewielkiego miasteczka, Hajnówki. Tutaj główna bohaterka, która postanowiła wrócić do swojej pracy zawodowej jako profilerka, będzie się mierzyć ze zmorami własnej przeszłości. Udając się na urlop, by uporządkować prywatne sprawy, przypadkiem zostanie wplątana w morderczą intrygę pewnej grupy hajnowian. Saszy będzie dane uczestniczyć w tradycyjnym, białoruskim weselu. Tymczasem, podczas pobytu Załuskiej w miasteczku zniknie bez śladu panna młoda. Wkrótce okaże się, że nie jest to jedyna kobieta, która w Hajnówce niedawno zaginęła bez wieści.

Czy ludzkie szczątki, które w ostatnim czasie znajdowane są w okolicznych lasach, mają coś wspólnego z owymi zniknięciami? Kto jest właścicielem tajemniczego auta – mercedesa okularnika – które pojawia się praktycznie w każdym przypadku związanym z zaginięciem kobiet? Co wiąże wszystkie zaginione z miejscowym przedsiębiorcą, Piotrem Bondarukiem? Rozwiązanie tych zagadek bynajmniej nie jest tak oczywiste, jak mogłoby się wydawać.

Ukazana na kartach „Okularnika” teraźniejszość przepleciona jest licznymi retrospekcjami odnoszącymi się do konkretnych postaci. Swoiste sceny, zawierające rzeczone wspomnienia, ułatwiają zrozumienie wypadków, które wraz z Saszą Załuską krok po kroku odgaduje czytelnik. Jedna z retrospekcji przenosi czytelnika do roku 1946, kiedy m.in. na hajnowskiej ziemi z systemem komunistycznym walczył oddział Romualda Rajsa „Burego”. Kłamliwe słowa jednego człowieka sprawiają, że ginie cała wieś. Katami są ludzie „Burego”. „Wyklęci bohaterowie” nie oszczędzają nikogo, strzelają nawet do dzieci. Opis pogromu nie jest wyjątkowo brutalny, krwawy. Wręcz przeciwnie, można odnieść wrażenie, że cała tragedia ma miejsce gdzieś między wersami. Mimo to, emocje, jakie towarzyszą tym opisom, są niewyobrażalne!

Warto w tym momencie nadmienić, że rzeczona tragedia dotknęła bezpośrednio rodzinę Katarzyny Bondy. Autorka sama nie raz wspominała, że weryfikując w IPN opowieści wykorzystane w „Okularniku”, natrafiła na akta, które potwierdziły, że w pogromie ucierpieli jej najbliżsi. Pisarka od razu zaznaczyła, że ujęta w powieści historia jest literacką fikcją. Dramatyczne zdarzenia są jedynie kanwą, na której autorce udało się stworzyć coś zupełnie nowego. Silnych emocji, jakie towarzyszyły odkrywaniu tej historii, ukryć już jednak nie było można. I to w „Okularniku” widać.

Katarzyna Bonda w perfekcyjny sposób ukazuje przeplatające się wzajemnie losy ofiar i sprawców tych wydarzeń. Odsłania oczywistą prawdę: milczenie i wchodzenie w przeróżne układy, by w trudnych czasach jakoś sobie radzić, nie rozwiązuje problemów. Życie w zakłamaniu, tylko dlatego, żeby rozwinąć biznes; że nie wyjechało się w porę, albo żeby móc wyżywić rodzinę, także w efekcie nie rodzi zdrowych owoców. I wreszcie obalony mit walczących bohaterów. W czasach, gdy bez chwili namysłu wznosi się dumnie brzmiące hasła odnoszące się do broniących wolności żołnierzy, pokazanie, że ONI także mieli na rękach niewinną, ludzką krew, wymagało w obecnej, polskiej rzeczywistości nie lada odwagi.

A więc nie ma ciała, nie ma zbrodni? „Nawet jeśli ludzie milczą, ziemia wie. Ona skrywa wszystkie nasze tajemnice”. Te współczesne i te – sprzed lat. Świadkowie pamiętają. Pamięć ta będzie obecna w życiu kolejnych i następnych pokoleń. Hajnówka, z którą osobiście związana jest autorka, to tylko tło, pretekst. Gdyby podobne wydarzenia miały miejsce gdzie indziej, scenariusz najprawdopodobniej byłby podobny. O tego typu historycznych zbrodniach zapewne tak samo milczeliby mieszkańcy innych regionów.

O najnowszej książce Katarzyny Bondy w kilku zdaniach opowiedzieć się nie da. Chociażby to niech będzie potwierdzeniem niemałej wartości „Okularnika”. Powieść to przede wszystkim znakomita koncepcja, doskonała fabuła, precyzyjnie skrojeni bohaterowie czy ukazanie nie tak dawnej przeszłości z jej najboleśniejszymi aspektami. To już jest wiele. Ale mając tak doskonałą rzecz, chciałoby się jeszcze więcej. Przynajmniej jeśli chodzi o wątek historyczny: zabrakło większego zdecydowania. Podziały narodowe, wyrażone expressis verbis, zostały sprowadzone do konfliktów miejscowych licealistów, narodowców i kiboli. Nie ma głębszej analizy problemu. Oprócz odsłonięcia obciążonego sumienia Żołnierzy Wyklętych, zabrakło także dobitniejszego pokazania, w jakich okolicznościach na co dzień działała partyzantka niepodległościowa w powojennej Polsce.

Najnowszą książkę Katarzyny Bondy odradzam wszystkim, nastawionym na typowy kryminał. Niech nie sięgają po nią również ci, którzy nie przywykli do mnogości bohaterów, retardacji bądź rozbudowanych wątków. „Okularnika” z pewnością pokochają wymagający czytelnicy. I im właśnie tę powieść gorąco polecam!